CSE beih tum te emaw tum lo tan pawh, Nikhil Pavan Kalayan, IAS in a ziah Reading between the Lines: Preparing for the Civil Services Examination hi a ngaihnawm ve hrim hrim a, chhiar peih te kan awm chuan ka recommend khawp mai.  A training laiin a batch pui, 2012 batch te nen a an ziah a ni. PDF document phek 125 lek a ni.  CS aspirant  tan eng ang a tangkai nge anih ka sawi thei lo, as a layman, a ngaihnawm ka ti ve hrim hrim a.

Tum hma chuan nitina chhung inkhawm nei thin kan nia; (tunah erawh ‘tunlai chuan mihring kan tul tawh a’ tih chhuanlam tute zingah ka tel ve ta.) chu’ng lai chuan ka pa hian kumthar project-ah ka u hnenah Thuthlung Thar bu pumpui hi chhiar chhuak turin a tia; kei chanchintha bu li te, tin, ka naute pahnih chu Sam bu chhiar turin a ti bawk. Ka unau dangte khan ka pa ngenna kha an ti hlawhtling ta em? ka hre ta chiah l’aw, kei erawh chuan ka tih hlawhtlin mai bakah Thuthlung Thar zawng zawng chu ka chhiar ta vek a, ka tui tak zel avangin Thuthlung Hlui lam pawh chhiar kaiin Bible chu a pumin ka chhiar chhuak ta hial mai. A vawi khat na chu.

A tum hnihna chu kan kohhran thalai in kumkhat chhunga member tinte project atan bible chhiar chhuah rawtna a siam a; a chhiar chhuakte chu lawman tha tawk pek an tiam bawk. Hemi tum hian a vawi hnih nan ka chhiar chhuak leh bawk.

A tum thumna erawh chu Israel ramah khawhar takin ka awm a; duh angin inkhawm pawh a remchang lo.Mizorama duh hun huna bible chhiara kan inkhawm laite ka suangtuah a, ka lunglengin Zoram ka ngaih phah hle thin. Tichuan, nitina ka fianrial hun hman naah rilrua chang lang chhiar ringawt loin bible chu a indawt a chhiar ka tum ta. Tum ang ngeiin ka ti ta ngei a, a hlawkna pawh ka tel nasa hle. Tichuan, ka chhiar chhuah hma chu ram danga ka zinnaah pawh chhiar zelin leh ram riah na thlengin ka chhiar tak hnuah hei a lungthu kim nan ka chhiar chhuak leh ta hial mai hi vawi za chuang chhiar chhuak an awm nual tawh tih hre tho mah ila ka han tarlang ve reng reng a nih hi.

Hetianga tum thum ngawt ka chhiar chhuah tak hnu leh inkhawm leh hun remchanga ka chhiar zeuh zeuh te atanga ka’n hmuhchhuah tak chu Bible ah hian mihring chanchin zawng zawng a chuang kim a; khawvel hnam chi hrang hrang chanchin a awm kim vek bawk bakah chhungkaw tin thlahtute chanchin chhuina a ni tihte ka hriat phah zel a; hlawkthlak ka ti kher mai. Khawvel lehkhabuah chuan lehkhabu pakhat, mi zawng zawng mamawh khawih kim leh hman theih a awm ve lo. Bible-ah erawh chuan mi tha mamawh a awm a, misual mamawh a awm bawk a, mi hausa leh mi rethei mamawh a awm a, mi hrisel leh bawrhsawmte mamawh a awm a, mi lungngai leh mi lawmte mamawh a awm a, tar thi turte mamawh a awm bawk. Kan mamawh chhanna kim chu Bible hi a ni.

Bible hi bu 66 fin khawm a ni a. Thuthlung hlui hi bu 39 a ni a, Thluthlung thar hi bu 27 a ni. Bible ziah hun chhung hi B.C 1513 – A.D 98 ani. (kum 1600 chhung)

Bible society an din tan kum chu A.D 1804 ah ani. Hei hi tunah chuan khawvel ram hrang hrangah society a ding tawh a; kan ramah chuan Bible Society of India tih a ni. Hetah hian life member cheng tlemte sengin a nih theih a; chuta kan pawisa thawh tling khawm chuan ram hnufual zawka mi ten an lo chhiar ve phah thei a; a pawimawh em em a ni. Khawla chhuta an chhut hmasak ber A.D 1450 ah ani.

A chhunga thu in ziak te hi Pathian thawk khum ania, Thu tak ani, Nunna thu, Chatuan nunna chu ani. Tun lai khawvel finna leh thiamna a an chhui pawh in inrem lo hun kal ta ah leh tunah pawh dik lo pakhat mah a awm lo.Khawvel lehkha bu zawrh tlang tla ber ani bawk.Kristiante kan vanneih na em em chu chhungkaw hming kim leh duh duh a chhiar theih a lei theih a nihna hi ani. Sakhaw dang chu a theih loh tluk ani.An puithiam ten an chhiar a; chu chu an member te hnenah an sawi chhawng chauh thin ani.Kan Bible hi chu lo la piang leh tur tan pawh awlsam taka lei theih reng a ni.

Mizote Bible hi kum 1896 khan lehlin tan a ni a, Pu Buanga leh Sap Upa-in an letling a, Suaka leh Thangphunga’n an tanpui bawk a. Chanchintha Luka ziak an let hmasa ber a ni. Tichuan, a kahpaha let chho zelin 1917 khan Thuthlung thar bu pum chu khawl chhutin a lo chhuak thei ta a ni. Thuthlung hlui bute hi chhim leh hmarin lehlin dan turah chan an insem a, hmar lamin zawlnei lehkhabu zawng an let a, chhimin a bak zawng. Tichuan, kum 1956 khan Bible bu pum lehlin zawh a ni a, 1959 khan a buin a lo chhuak thei ta a ni.

2001 a an tehnaah chuan Bible hi khawvel tawng hrang hrang 1,200 chuanga lehlin tawh a ni. Bible hi ringtute tan chuan chhiar a tuiawm a ni mai lo a, a chhiar tute nun a chawm nasa em em a ni. Bible hre tak mi mawl an awm loa, a zirtirna ngaihthah tute zingah mi fing an awm heklo.

“Mahni-lo-maha kan dinhmun a that tawh nak laia, tun ataka Zoram Independence lo ngen ve te chu, zawh loh nghawngkawl a hrawk rek zawnga bah ang mai pawh a ni lo, ‘Pialtlepa liluh tum ang a ni’”(Zoram Politic Lumlet Dan, 2nd Edition, p-197) tia Pu A. Thanglura te ho an huk dum dum hnu, March ni hnih 1966 atanga Rambuai (Disturbed Area) a puan kan nih tak pawh khan Ngaizawl khua hian Zoram-in Zalenna a sual tih an lo hre ve lo ni ngei tur a ni. Pu C. Lalpara thuziah Buailai Boruak , Rambuai Lai leh Kei, tih lehkhabu Mizoram Upa Pawl chhuah atang hian rambuai laia Ngaizawl khaw chanchin ilo ngaithla teh ang u.

IN HNEH AWM DER SI LOVAH: Zan khat chu zanriah eikhamah a thim hle tawh tihah khan Champhai Keifang tlang sipai camp kha a alh ta hluah hluah mai a, sipai ho tih kan palh mai a nih an ring a. Khawzawl sipai camp-ah lah chuan silai a ri reng mai bawk si a, chan an kap a nih te an la ring ta mai mai a. An khaw chhehvela an han vahchhuah nak a lai chuan an khaw thenawmte lah chu ramhnuai mi (MNF Volunteer) chaw pein an lo phili buai hle tawh mai si nen, an ni buai thuhla engmah lo hre ve lem lo chuan thil awmzia an han zawt chiang ve ta a. Mizoram-in Independence a sual ani tih an han hriat chuan, an han ring lo laileng khawp a, ‘In hneh awm der mai si lo va, do duh suh u,’ te an tihsan mai mai a.

ENG DENCE PAWH SUAL ANG HMIANG: March ni 15 a lo thlen meuh chuan leh! Ngaizawl khua chu lo hal tur chungchangah an buai hle a. An chhehvel khuate ramri veng turin an hrilh a. An khaw thenawmte lah chuan, ‘Lo hal a sawi theih loh, kan ramin independence kan sual a nih hi, engmah rawn sawi tawh suh u,’ an lo tihsan mai si a. Ngaizawl VCP Pu Ngulhenthanga chuan, “ Eng dence pawh sual ang hmiang, chaw ei loin kan awm thei dawn em ni? Keini chuan independence aiin, hlo thlawh theih loh kan hlau zawk. Ramri chinah meilam sat chhuak vel ila, I hal mai ang u’’ a tih leh an khaw mipui chuan an ngam chiah si lo: A tawp a tawpah chuan nasa taka an inhnial hnuah hal chu an ti thlu ta nge nge a ni.

Ngaizawl khuaah hian India sipai an kal ve fo thin a, mahse sipaiin mipui an hmuh danah ‘politician’ hmel an awm lo nge ni, Mizo theuh mah ni ila, tawng hrang (Paite) an hman vang pawh a ni ang. Tin, an vanneih ve hrim hrim vangte pawh a ni thei bawk ang chu. Ngaizawl khua an han thlen chuan rin aiin an tha viau zel mai a. An khaw roreltute tan pawh a hahdam thlak em em thin a ni.

LAL PAHNIH RAWNGBAWL A NGAI TA SI: Tumkhat chu Ramhnuai lam mi an hotu pakhat a hote hruaiin Ngaizawl a han thleng a. Khua a curfew a, mipui a khawm a. Thu a sawi ta a, “ MNF pawl chauh Mizoram-ah an awm thei a, Party dang reng reng awm phal a ni lo, MNF hi in zawm tur a ni. In zawm duh loh chuan in duhna lam lamah kan dah ang che u” tiin. Mipui chuan, “ Duh ta lo ila, engtin nge min tih ang. Khawiah nge min dah ang?” an ti a. MNF hruaitupa chuan, “A harsa hleinem. Feet 6 a thuk leh feet 3 a zauah a ni mai a lawm. Tunah a duh leh duhlo VOTE kan la ang. MNF zawm duh zawngin in ban dinglam phar rawh u le!” a ti ta mai si a le. “An duh vang pawh ni loin, an hlauh vang zawkin mipui chuan an ban dinglam chu an phar suau mai a ni” tiin an khaw zirtirtu Pu Theua chuan a sawi.

A sawi zel danin, “A khaw pum mai chuan MNF supporter a nih loh theih ta si lova. MNF lam tang an ni zo ta vek mai a ni”. Tichuan, MNF lamin puakphurah an chhawr ta zel a. Tin, India sipai lam pawhin an chhawr bawk si a. A lehlam lehlam chuan hnial ngam a ni bawk si lo. Lal pahnih rawngbawlin an buai tawn ta chhen mai a ni.

TUIBUR CHUANG AN NEI BIK LO: Vawikhat chu Khawzawl Camp O.C. chuan Ngaizawl VCP hnenah tuibur a dil mauh mai a. An VCP chuan, ‘ka han zawng a nge’ a ti a. A kal ta a, a va hmu lem hlei lova. A hmuh loh thu pawh chu a hrilh lem lova. An ngawi liam ta mai a.
An lo kal leh tum chuan O.C. chuan, “Ka tuibur zawntir che kha i hmu ta em?’ tiin a zawt a. VCP chuan eng danga chhang ta lem lo chuan, “A ni tak ka pu, ka han zawng ngial thin a, tuibur chuang a lo awm reng reng hleinem maw le,” a ti theuh mai a. An O.C. pawh chuan tihngaihna hre hek lo. A ngawihsan ve ta mai mai bawk a.

NGAIZAWLAH CURFEW A THEIH VE LOH: Vawikhat leh pawh, Aizawl atangin helicopter-in paratrooper sipai a rawn thlak a. Chung sipai ho chuan Ngaizawl chu an awmchilh ta a. VCP hnenah chuan, “Zan dar 5 atanga zing dar 6 thleng curfew a ni ang, tiin ka pu tlangau tir rawh” an ti a. An VCP chuan, “E ka pu, keini chu curfew ve theih kan ni lo, zan lamah hi kan in kawmkhawmna hun neihchhun a ni a, zu te kan inho duh thin a. Curfew a theih ve loh, Ramhnuai mi in hlau a nih chuan keiman kawtchhuah tinah tlangvalho ka duty tir mai ang, hlau reng reng suh, hetah nangni hoin awm bawksi chuan ramhnuai mi chu an lokal lo reng reng ang” a ti ve tlat mai a. Sipai ho pawh chuan an curfew ta lem hlei lo va.

MOVEMENT PERMIT A HLAWMIN: Vawi khat chu, “Pem hruai tur an awm a, a thei apiang kal tur a ni” tiin tlangau a lo au a. An kal ta hlawm a. Chumi ni chuan Assam Rifles ho Ngaizawlah an lo lut teuh mai a. Tlaia pem hruaiho an lo thlen chuan sipaiho chuan VC Permit an neih leh neih loh an lo zawt zel a. Tuman an nei si lo. An hotupa chuan a dahhran tir zel a. A khungkhawm ta teuh mai a. An VCP hnenah chuan, “Khua atanga kal chhuak tur reng reng VC Permit an keng zel tur a ni tih order pawh i hmu si a. Enga tinge permit i pek loh?” tiin an zawt a. Pu Ngulhena chuan, “A thei apiang kal tur ka ti mai si a, a kal zat tur pawh hre hek lo i le. Chubakah, a hlawmin lehkha pakhatah ka siamsak mai a ni. A mal mala ka pek chuan ka lehkhapuan pawhin a daih dawn lo a ni” tiin a chhang a. Sipai hotupa pawh chuan, “A nih tak chu” tiin a mi mante chu a chhuah leh ta vek mai a ni.

NGAIZAWLAH MNF AN LUT: Vawikhat leh pawh, Ngaizawlah MNF mi 8 an lut a. An zinga pahnih chuan silai an pu a, a dang zawng chuan tiang lian tawk tak am hawl bawk a. VCP hnenah chuan chaw an dil ta a, chi an dil, bel an dil leh a, vaihlozial nen, an kal ta a. Chu thu chu Khawzawl Camp O.C. Second Lieutenant Mukharji-a chuan a lo hria a. Ngaizawl-ah han kalin investigation a han la a. MNF ho lo kal thu sipai camp-a a report loh chhan chu point a hmangin an VC te chu a chhuahchhal ta a. VC te chuan, “Mi 8 lek chu India sorkar pui meuh chuan a er lawng chu kan ti mai a. Tin, chubakah, kan rawn report dawn tih an hriat chuan min vaw nek anga, an tlanbo leh daih si anga, nangnin in rawn man hman dawn chuang si lo” tiin an chhang a. Camp O.C. tihngaihna dang hre lo pheng chuan, “ A nih leh tunhnuah chuan an kal liam hnuah in rawn report mai dawn nia” a ti ngawt mai a ni.

Kum 1968 kum bul lam, Ngaizawl khaw chhehvela khuate an khawm deuh vek tawh hnuah, a hnuhnung berah Ngaizawl khua chu Khawzawl-ah khawm a ni ve ta a ni. Mahse Khawzawl thleng chu in 20 emaw lo liam anni lo ang. A hmaa za nufa khua ni thin kha, in 70 zet chu tiau ral an kai a mahse Burma sawrkarin tiaukamah a rawn hnawhthlak leh avangin Hnahlan-ah te awmhmun an khuar hlen ta. In 60 dawn lai erawh chu Burma lamah bawk an chho leh ta a ni. Kum 1972 a Mizoram U.T. a nih khan in 10 emaw lek chuan an khaw hluiah hian an han inbawk leh ta a ni.

A sei deuh tawh avangin Pu Chawngzuala ziak, ‘Ka Hringnun ZinKawng, 1st Edition‘ phek 23 a mi hian khar tum tawh mai ang aw.

‘Vawikhat pawh ramhnuai lam Parliament Speaker Pu Vanhela leh a hote Ngaizawl khuaah hian zankhat an riak a, chu chu misualin Khawzawl vai sipaite hnenah an lo zuk report a. Pu Vanhela te kal liam leh tawh hnuah Jamadar hovin vai sipai chu an han kal a. Ngaizawl VCP hnenah chuan, “Enga tinge i khuaah Speaker a riak a, i rawn report vat loh, nangmah man i duh em ni, ramhnuai lam sipai an lokal chuan report vat tur kan ti si a.” Jamadar chuan a han ti a. Ngaizawl VCP chuan a en ang he haw a, “E ka pu, sipai an inti leng leng lo, Sipikal a inti tlat a lawm,” a ti ve mauh mai a. Tih ngaihna an hre lo hle awm a sin.’

‘Kan Ram buai chungchangah khan Mizo mipui zawng zawng ngaihdan chu a inang vek thei lo tih hriat a ni. Mahse, Mizoram leh Hnamin Zalenna kan sual a, Pathian min siam leh hnama min din ang ngeinn kan pianpui dikna chanvo chu humhim turin kan bei a ni. M.N.F. rammute khan a takin Zalenna kan sual a; a takin nunna kan hlan a; a takin Zofa mipuite pawhin kan tuar bawk’ (R. Zamawia, Zofate Zinkawngah- Zalenna Mei a Mit Tur a Ni Lo, 2nd Edition, P-944)

Indopui hmasa (1914-1918) vel laia kan Mizo tlangvalte French ram kal chanchin Pu J.F. Laldailova’n tha tak maia a lo record thap mai hi a hluin a ropui kan ti tak zet a ni.

Mizo tlangvalte hi Aizawl atangin Silchar ke in an kal a. Duarbon phai an thleng a, sihal zan vak tin tur an hmu a, an han au khum ta ruih ruih mai te leh Silchar atanga an rel chuang mak an ti lutuka, nui ni silo tap ni bawk silo, zai pawh ni hek lovin an au ta chuah chuah mai a ni awm e. Bombay an thlenga, tuipuiah lawnglian chungah France ram an pan ta a ni. Han chhiar teh u le.

As told to JF Laldailova

Lawng ruak lianpui “Akbar” an tihah chuan leihlawn indawh-ah kan kal kai chho ta nguah nguah mai a. “Life Belt” an tih, thing laimu zang chia an siam tuia pil theih lohna tur hi min pe theuh a. “Hei hi eng tik lai pawhin keng rawh u, lawng a keh palh hlauh pawha in invenna tur a nih hi,” an ti a. Mi 1,500 lai lawnga kan han luh hnu chuan lawng chu tuiah a lo inphum hniam ta deuh a. Kan pawla mi Sawleng khua Khuaia chu thlem ngaihna awm lek lo hian a tap ta chiam mai a. “Tukverh leh vaukam lungrem inzawl dan khi ka chhinchhiah kiau a, lawng hi a la pil tial tial a ni. Hetianga mi tihhlum tum tho tho si engati nge kan chhungte’na kan ruang an hlawm phakna hmun Aizawlah khan min tihhlum law law lo ni? Ka lung a va awi lo tak em!” a ti thin a. Darkar khat lai hnu pawha a la pil tak lohna chuan a thlem ban theih ta chauh a ni.

Vaukam atanga khawpui lan theihna mel khat velah chuan kan lawng chuan min tawlh chhuahpui ta a. Chutah chuan ni khat lai kan cham a. A tuk leh tlai lamah chuan lawng chhungril chu a ri ta tlut tlut mai a. Buh in-thumrawn ang deuh hian thawm a nei a. “Lawng a kal a ni e,” an ti a. A chhunga awm tan chuan a kal tih pawh a hriat si lo. A nakinah chuan a chhawng chungnungah chuan ka han leng chhuak ve e, ka ti a. Khawpui kha han hmuh leh mai ka tum ngawt a, tui hlir, tui hlir a lo ni mai si a. Lehlam ka va thlir leh, tuipui chunga ni tla tur hi amah chuahin a lo awm ta luang luang mai a. Khawmual reng reng a lang ta lo va. Kan piah lawka sairawkherha perh phak awm lekah hian kawlkil chu a lo awm ta ruih mai ni hian ka hria a. Ka rilru a mangang ve ta a. Aizawl Chanmari pheia min tah hawm hawm lai ka hmuh te khan ka nuih a za mai a. Tuipui zau -a kan han kal ta meuh chu min lo tah leh ta se, “Ka pui ve mai awm mang e,” ka ti rilru a.

A tukah chuan tui a fawn ta mai a. Tuipui a zau telh telh a, a fawn nasa telh telh mai a. Ni li lai hnuah chuan lawng kan rui tan ta. Chutah tlangau a lo au va,”Durtlang khua Sawnlala kha in pawlah a awm em? Lawng kal tirh zan khan a bo daih mai,” a rawn ti ta mai. “A tho a ang a, tuiah a tla dawn em ni chu aw? te kan ti a.”Thawnthua kan lo hriat thin angin lawng kal tur TUIH nan an hmang a ni awm e,” te kan ti a. A bo hlen ta daih mai si a, a ngaihna kan hre lo kher mai.

Ni khat leh zan khat chhung vel chu kan ruih a zual a. Kan luak tur kan luah zawh tawh hnu chuan tlemin kan harhin kan insingsa thei ta deuh a. Nikhat chu kan pindana mi 120 lai awmna kila tuizem lian tak mai hi lawnglei velin herh hawnna a sawi kau va, tui a lo dir ta chiam mai a. Kan puan te kan bel leh kan luak te nen chuan a hnawl vel ta chiam mai a, kil khatah a hnawl khawm ruih a, leh lamah alen phei leh dul dul mai thin a. Kan thianpa pakhat chu a la harh fel ve si lo va kan luak lehthil dang fawn vel chuan a han tuam leh hlup hlup thin. A khawngaihthlak ngei mai. A hnuah Chinese mistiri a lo kal a, tui zem chhia chu a rawn thawm tha leh ta a ni.

Kan ruih a han reh hnu chuan kan awmna tura an ruatah chuan kan awm duh ta lova. Chhawng chungnung bathlar ah te lawng hna thawktu ho veivahna kawng dal tak tak lawng Captain kailawn ah te chenin zan ah chuan kan mu ru ta a. Lawng hnathawktuho hruizen hnuhna dal tak tak ah te kan mu ru ta a. “Kamaldar kamaldar” tiin an au ta chel chul mai a, “kawng mi kian ru kawng mi kian ru” an tih na a ni ta awm e.

Kan mak na pakhat leh chu, kan chuan na lawng kha rawng var hlak a hnawih thar diai ani a, chutia kan riah darna zawng zawng, kan ban phak tawk chu kan hiat rang zo vek a, kuttin hian enge mo kan ziah kual vel a, kan kheuh kan kheuh a ni ber awm e. Captain Sap pindan fang kual pawh in, “Kan mi phurh te chu zawng rual an ang ber awm e” a ti ta hial reng a ni. Hnathawh tur awm hlawl si lo, awm hle hle thiam lo Mizo ho khan bang a rawng hnawih kheuh khawh tal ah kan lo ram tang a ni ber awm e.

Mak leh pakhat chu lehlamah lawng a han lei chuan arsi te chu a tla duak duak a, lehlam ah chuan tuifawn kha chung lam ah a ko leh ber bur mai thin a. Arsi tla duak duak chu thudang, van lam atang a tui fawn a lo ko bur bur mai thin chu mak kan ti thei hle mai. Lawng kha a len em avangin a lei tih pawh kan hre lova, tuipui leh van chu a lei zawk emaw kan ti ni tur a ni.

Hmuhnawm pakhat dang leh chu, tuifawn kha kan lawng kiangah mual pawng tiat tiat hian a lo pawng a, a han in fawn phai leh a, tin thum hmun vel awm ruam rai tha deuh mai hi a lo khur leh dum dum thin a, a fawn phuan in hnuk darh leh chu lo hal kang dum huam a nawhpui hrui zam darh na hi a ang ber in ka hria. Kan thlir reng mai thin a, Pu Zosaphluia’n Mizoram tlang bawl nuk mai hi a thlir a,’Well…..tuifinriat a va ang ve le…’ a ti a, a lo in ang viau reng a lo ni.

Kan chhuah dawn khan , “lawng a lo tut chuan a keh a ni ang”, tiin thu min zir tir vek a. Nikhat chu le , a lo tut ta vuah vuah mai a. Kan mangang chuan awm ngaihna kan hre ta lo. Kan chhandam na kawnghren kha tumahin nithum bak chu keng peih hek lo vi. A chhunga awm ten lo tlan chhuah an tum a, a pawn a awm ten ‘kan chhandamna lawng kan zu la dawn’ , kan ti a. Leihlawnah chuan chhuk tum leh chhuah tum chu kal hleih thei lovin kan in kam ki ta tlat mai a. Minute nga zet chu chutiang chuan kan in hnawh tawt a. An mi sawithaih lawk ang khan lawng chu a keh ta mai bawk si lova, “Ralkhel fiamna mai mai a lo ni e” an ti leh ta a. Khel lo ni phei i la chu kan tan chuan han him ngaih na reng reng a awm lo tih na a ni ang.

Rilru phawklek tak mai chuan Arabian tuipui chu kan kai dawn ta a. Khawmual hmu lo lekin nisawm lai kan thang tawh a. Zing khaw var tirh hian ,” Tlang a lang e” tih thawm a lo awm a, ka han hawi vel ve a. Kawl bul a chhum upa uk tak ang hian ka han hmu a. Rei lo te ah chuan ram hmel nen a lo lang thei ta a. Ruahtui hmu ngai reng reng lo thlaler ram ro hi a lo ni a. British lawng chawlh na hmun Eden chu kan thleng ta a. Khawmual lam pan chuan khawl pakhat hi a lo ri phei a taikuang pahnih hi a rawn rah phah a. “Tui chung thlawhna a ni e,” an ti a, chutia ka en reng lai chuan an thlawk ta tak tak a, tuifinriat zau lam ah chuan an thlawk ta daih mai a; mak kan ti kher mai.

Chumi atang chuan Tuipuisen ah kan lut ta a. Tuipuisen vang lam chu a zau vak lo ani ang ; khawmual kan hmu ta deuh fo mai a. Suez Canal kan lut chho zel a. Aizawl sipai ral kap chho mek te chu an lo chawl a. Min lo au va, “Sena a tel ve em?” an lo ti a, lung a ti leng hle mai. Ni leng a Suez Canal (tuikawng) kan zawh hnu chuan Port Said lawng chawlhna hmun kan thleng ta a. Chutah chuan ni khat kan cham a. Tuiah te cheng in tuifawn te kan chhaih vela. Kan lawng chuan na pawh kan thlak a, Sapram lawng ah kan chuang ta a. Lawng hnathawktu te pawh Sappui biang sen hlir an lo ni ta a. Lawng in thlak lai a thawmhnaw kan han in thiar vel chu kan khu rum rum mai a, kan ri ta luih luih mai a ni.

Vaivut khu-ah chuan kan hotu Pu Ch.Pasena chuan,”Zawng tar ho ti khu reng reng suh u. Ka dam loh vaih chuan chaw in nghei a ni mai, Patiala fapa Pasena hi a va kal ang a, a ziak ang in chaw in ei thei chauh dawn a ni,” a ti a. Kal dang zingah chuan saptawng thiam hi kan lo awm ve si lo va, a mah chu kan rin pui ber a ni mai a, a in ti-lal in zah pawh kan zah der hle hlawm a ni.

Portsaid atang a kan han kal leh chu Meditaranean tuipui ah kan kal ta. Mileti thliarkar te kan hmu ta a. Ni khat chu kan cham a. Kan lawng chu indo lawng chak chi hian min veng zel a. Kan lawng pawh chu chak ve teh reng nen kan kal reng chung chuan hnunglam ah te hmalam ah te hmuh phak lova min veng zer zer reng mai a ni.

Nikhat lek kan kal leh a, Marseilles khawpui mawi tak mai chu kan thleng ta a. France ram a lo ni ta a. Chu lawng chawlhna ah chuan hmuhnawm a lo tam ta mai a. Hruizen in phan te, bur(bawm) dum tawlh zei zei te hi kan hmu a, silai hlo chi khat hi an thiar an thiar mai a, keini chuan a hming ah “Hauhuk dak la ” kan ti mai a. Negro lukir bep bup leh sap nula hnathawk suau suau te kan hmu a, sapram chu a mak tan hle mai.

Merseilles khawpui kal tlang tur chuan mel riat ke a kal tlang a ngai a. Kan hotu te chuan, “Fel tak a kal tur, kal pah a hawi hu hu leh hmuhnawm te kawh zauh zauh loh tur, ” tiin thu min pe te te a. Kan thei tawk chuan pheikhawk bun leh ngal zem te zem a in thuamna chuan kan ri ta rap mai a. Kan han kal tir chu Aizawl a min lo zirtir tawh ang bawk khan tlarli-in kan han kal ve thap thap bawk a. Mel chan ve lai kan kal hnu ah in tih thianghlim na hmun kan thleng ta a. Thawmhnaw zawng zawng kan hlip vek a, tui – hu in an ur thianghlim vek a. Keimahni chu pindan mi 50 lai leng ah hian kan in bual a, damdawiin min kap tui dur dur mai bawk a. Lu kan la met si lo va kan su phuan chiap chuap hman chauh ti hian mi dang an lo lut a, pawnah chuan kan thawmhnaw chu min lo pe leh a, sam phelh phungin diar hlam 5 lai a sei chu kan vet hnawk leh ta a. Thenkhat in nghawng ah an vet a, a tum bung chu a lu-ah khan an vet khapdiau chho thul.”Pheikhawk kan bun thei lo,” ti a ko ki a bat uaih ta thuah thuah lah kan tam bawk. Chu in bualna hmun a tanga kan chhuak leh chu a buarchuar thei ang ber a inthuam hi kan ni ri ngawt mai a. Khawpui kawt thler kan han kal meuh chu France mipui tan chuan kan hmuh nawm ngang a ni awm e, “Kut-in engmah kawk suh u , sapram chu fel tak a ni dawn nia ,” tia min zilh na chu dawt thu ah kan lo chantir ta a. Mipui, ti mai mai i la, nula ho an ni ber e, chung ho chuan min lo eu hi a ni ringawt mai a. Min lo nuih ta dur dur mai a. Min hmu tawh hnu te pawhin hmalam ah min tlan khalh a, ka hma lawk ah chuan Pu Bianghmula kan tih mai, Hluta kha a kal a, an hmu duh zual bik a. “Hei mawlh hi a hmuhnawm mai ” an tihna emaw ni dawn ni, “Sasu,sasu…..” ti nauh nauh hian kan hre mai a, in chhawng te lah a sang si kurung chep tak a kal hi kan ang ber mai in ka hria a. Lawng a rei tak awm tawh ke a han kal leh chu harsa leh khawr tut hian kan in hria a. Chumi ni chu hrehawm kan ti tlang hle in ka hria.

Tlailam ah chuan khawpui pawn chu kan va thleng ta a, nithum kan cham a. Thawmhnaw tha deuh deuh, sapram chhuak min dawn tir ta a.”Y.M.C.A (young mens Christian association) pek a ni e,” an ti a. Kan kiang kawng ah chuan kawtthler a rel kal chi (Tram Car) hi a kal zut zut reng mai a. A hming kan hre si lova, a chhunga chuang te chu sap nula hmeltha lutuk tak tak hlir an nih thin avangin a hmingah chuan “hmeltha bawm” kan ti ta mai a ni.

Chu khawpui atanga ral lam pana, ni thum leh zan thum kan han kal leh chu India ram rela kan kal kha a ang ta lo hle mai a. Hmuhnawm a tam lutuka, chhunah chuan tukverh dahna kan in chan ta thin lova. Chutia ral ram pana sipai rel han kal ta chu mipui zawng zawng chuan inchhawng atang chuan rawmawl varin chibai min lo buk ta chum chum mai a.”Nula” tihna chu kan han hre thuai maia, nula hovin chibai min lo buk laite chuan,”Mademoiselle (maduazel)- in chibai min buk e,”kan ti a, kan hlimpui ve em em a ni.

Ni thum ni tlai lamah chuan indona hmun chu kan thleng ta rup mai a. Nunau hmel hmuh tur ta reng reng a awm ta lova, khawpui in chim rem rum te, laipui mu dahkhawm leh sipai te, vahchap ang maia laipui mu a ngawpui kah sawm nulh te leh silai mu thinghnah leh tang zawng zawng kah tilh vek te kan hmu a. Laipui ri dup dup te kan hre phak ta bawk a, a hlauhawm ta hle mai a, kan rel chuanaah lah chuan laipui rikna lam chu a la pan ta tlut tlut mai si a.”Ding tawh mai se aw!” kan ti nauh nauh mai a. A tawp ah a ding ta nge nge a. Ke in mel khat vel kan kal a, leilet ram chul pawlah hian kan puanin tur chu an lo kaih thluah mai a, kan han kai ding dawna, kan thiam ta awzawng lo mai a. Kan in hnukhnawk kual ta chiam mai a ni. Kan bula sap sipai zingah chuan tawtawrawt a han ri ta tat tat a, sipai chuan min rawn kaihsak ta a. Ban pakhat a tlung chauh nei hi a lo ni a, puan in pakhat ah chuan mi 15 kan leng zel a.

(Kan pawla mi 1 chuan bomb la puak lo hi ,”sikret zuk nan ka hal fai dawn e,”tiin a han dep puak ta dawt mai a. A kut zungtang 3 chu a bung ther sung mai a.)

Chu kan awm na hmunah chuan Mizo 1000 leh ral leng (Naga) 500 kan awma. Hna kan han thawk tan dawn a, hotuten thupek an han puang a.”German ho awm na hlui a ni a, an kal dawn in thil puak thei tam tak an phum ru a ni. Sa tin, telephone hrui te a inzawm ang a, zu bur leh thil ei theih dang dang te pawh chutiang chu engmah in la tur a ni lo,”an ti a.

Kan pawla mi 1 chuan bomb la puak lo hi,”sikret zuk nan ka hal fai dawn e,”tiin a han dep puak ta dawt mai a.A kut zung tang 3 chu a bung ther sung mai a. Rel kawng siamin kan han feh chhuak leh a,rel nam lirh ah chuan mi 10 chu an han tla leh a,hliam chu kan han tuam var leh ta fur mai a. Kan hnathawhna tur ram chu a khirhin a hautak hle dawn ni in ka hria a.

Nikhat chu bomb puak lo hi kan chhar a, thir hlum mai ni in kan hria a, kan thian 1 mi huaisen inti chuan han cheh puah leh ta mai hi a tum leh ta pek a. Min veng tu Sap chuan a rawn hmu hman hlauh mai a ,a ban chu pharin a rawn tlan phei thuai a, a rawn laksak ta a. Kan thian a chuan,”Mual let liamah tal khuan ka zuk ti puak dawn em ni chu aw,”a la ti chher chher mai a.

Chu kan awmna atang chuan indona chu a hla lova, khua a han thim chuan kawlkil lamah chuan thlahlei nga lai tiat tiat hian a lo eng leh vu vu mai thin a. An laipui kah ri pawh chuan mi a nghawk dawt dawt thei a ni.

Chhunah chuan thlawhtheihna dang tura an siam balloon santiri hi van lamah an chaih chho fur mai a. Bomb thlakna hnu chu themthainu mawng tawlhna ang hian a khuar chuk mai a ni. Chawhmeh atan chuan sazupui sa hi min pe a, a tuk kan han feh chhuah chuan Naga ho chuan a mei hi an lo beh fur mai a, keini ai chuan an mawl nasa ve leh chhawng hlein ka hria a ni. An pheikhawk bun te chu kan han en a, veilam ve ve te hi an bun kak fur mai a, lehlam hrawl leh te hleih em em mai te hi an rawn bun a. An ngal zem te pawh chu ngala zem chho lovin an ke rekah te an zem zo vek mai a, kan la nuihzat ve leh chhawng hle a ni. An feh tur kal te hi an pen rual ve thiam lova, an hotupa khan fei chhawn vuah hi a han hawl chhuak a, buk atanga hla an kal hma hauh hian,”Hei hah!” an ti tan mai a. Min vengtu sap sipai te lah chu an pawisa ve mang lova, vuak let te hi an tum ut ut mai zawk a. Sap sipai chuan,”Lushai an ang ve love,” ti in report a pe hial a ni.

An feh tur kal te hi an pen rual thiam ve lo va, an hotu pa khan fei chhawn vuah hi a han hawl chhuak a. Buk atanga an kal chhuah hma huah chuan “Hei ha” an ti tan mai a. Min ventu sap sipaite lah chu an pawisa ve mang lo va, vuak ve te hi an tum let ut ut zel mai bawk a. Sap sipaite chuan, “Lusei an ang ve lo ve,” tiin report an pe hial a ni.

Ni khat chu kan buk kiang ah sap sipai division hnih hian futbawl an rawn khel a. Mizo 1000 leh Naga 500 pawh chuan kan lo en ve a. Sapho lakah chuan kan tlem ren rawn hle mai a. Ball an pet a piang hian an au dur dur zel mai a. Pet lut mahse han diriam leh chuan ngaihna awm lo tur lek hian an au nasa mai a. A tuk ah chuan ral kap tur in an liam leh ta duak a. Indo lai laia han in fiam leh thin chu Mizo chuan kan hrethiam lo hle.

Chumi kan awm-na ah chuan puan in chu mit tlin tawk mai hian a inkaih a. Min tihhlim tum a YMCA pawl lo kal vel leh, Pathian thusawi vak vel kan hmuh chuan indaihzai hi kan ti hle. Thla khat kan awm a, khaw chhung lamah an ram ngaw Rizap lamah chuan ni thum lai rel-in kan kal a. Tah chuan kan awm leh ta a. Ral rama kan awm lai chuan King George-a te pa fa chu sipai chetla vel thlithlai tum a lo kal ru hi kan hna thawk bangin kan hmu a. An inbel cham buai mai a. Chhun lai te hian German-ho thlawhna a lo kal ta thin a, a rapthlak bakah hmuhnawm chu a tling ani. Mahse an kap fuh mawh hle.

Ram chu thir hling nei phan hnawk hian a khat tlat a. Tank rual in hma an hruai a, thir hling nei chu a rap bet a, an sul hnu ah chuan kan kal thin a ni. Kan awmna ram, chu German ram bul a ni tawh a. Kawr ruam thuk a awm lova, ram zawl pawh ani lova, mual lian pui pui motor tlan theihna a ni a. June thla a ni bawk a, ni a rei duh hle mai. Darkar thum emaw lek kha khua a thim thin a ni.

Indo ri va pawh kan hre phak ta lova, kan awm na tur hmun kan thlen hma chuan lui lian fet hi kan hmu a, luhkapui indawh duai hi a rawn tawlh pheia, kan chuang a, vaukam leh lam ah chuan min thiar kai ta a. Motor ah kan chuang a, British hmun luahah kan awm ta a. Thingzaina khawl ropui tak tak te a awm a, chutah chuan German sal ten hna an thawk a. Kei ni ho chuan thingzai tur te kan tawlh a, a tang zai tlak loh te meihawlah kan rawh a, chung lai hmunah chuan sal man thar te an rawn dah zel bawk a, an chetzia ah chuan German ho chu an taima in an rinawm zawk mahin kan hria a ni. Chumi hmun ah chuan in vawn dan chu an duh khirh sawt ta hle mai a. Kan pu, Saphluia pawh chuan sipai hna chu a lo thiam bik si lova, a vin ta tawlh tawlh mai a, sipai dan takin min vawng ta a. Pu Hluia chuan captain bel a bel ve a. An ramah a va chawl a, a lo haw leh chuan “Ka koki a thil bel avang hian sipai in chibai min buk thin a, a zahthlak thei hle a ni” ati. Punjab mi, fawmchawp daktor deuh mai hi min han pe a. Pu Sap Hluia chuan “Kan daktor nen hian kan in ang a ni, sipai hna hre miah lovin captain sap hna ka han thawk a. A ni pawh damdawi hre miah lovin daktor hna a thawk a ni” a ti a.

Kan company ah chuan dawt thu leh phuahchawp leh sarkar lam chanchin leh ti ti leng vak hi a thang duang em em mai a, chung hun lai a Mizo te chu mi ram la kal ngai hlei lo, zan 10 riak a vak chhuak te chu chhuak rei pawl kan ni mai a. France ram a kumkhat leh a chan ve kan han awm chin ah chuan hawn leh na tur thu te, indo rem hma chu kan awm ang tih thu te chu kan bengverh zawng tak a ni a. ” I rin thu leh dawt deuh pawh han sawi teh,” hi an han ti ta thin a. Kan pawl zing a dawt min han sawi tir te chu sawldar pawl dang ah a thang chhuak zel a. Kei pawh chuan ka dawt sawi kal kual midang ka a tang a ka hriat chu ka lo awih ve ta thin a. “India larsap in ram vawt ah ka Mizofate in chhawr rei lutuk, rawn ho tir leh thuai rawh u, tiin kumpinu hnenah lehkha a thawn e,” tih te hi ka dawt sawi dan vel chu a ni.

Meihawl Rawh Thunawi:

Meihawl rawhna hmunah chuan thla kua (9) chhung lai kan thawk a,. Chumi chhung a thunawi awm thenkhat te chu heng te hi an ni.

(a) Nikhat chu pawlrang khua leh Maubuang khua insual an tum a. Chemte an kai char a, kan khua a mi pasaltha, sakap thei Khambawnga fapa chuan, ‘ Enteh u saw, ka zahpui a te saw, chemte an kai char a……kawih khup leh kha in zak dawn lo em ni?’ a tih san mai a. Ani lah chuan ,’ thiante nen a infiam nikhuaa chem lek zuai zuai mi hi chuan mi an sah ngam tak tak ka hre ngai love,’ a tih san mai a.

Eirawngbawl hi tlang val taima te tih ani mai thin a. Mahse, ni, thla a lo tam a, taima tluan chhuak peih hi kan vang hle. Tualpui khua Ralzema erawh chu a taima tluan chhuak zak ani.

Pu Saphluia khan, ‘ Chaw thing khawlzel tur,’ tih thu pek kha fet tak in a keng kawh a. Mahse, mi 500 rual zingah chuan damlo, chaw ei tui mang lo leh ningnawi tleng reng reng chu a lo tam hma khawp a, chawthing khawl na bawm chu hapta khat chhungin a vum leh thur mai thin a, kan rawsawt a tam lua emaw ti in hotu te chuan chaw min pe tlem ta tawlh tawlh mai a. Chaw bar lian deuh, vawi khata bar zawh tham lek hi mi pakhat tan min pe ta mai a. Kumpinu sawrkar chuan, leido a nei a, eitur lam chu ei sen lohin a pe ang tih kan ring si a. Keini lah chu eitur kham lo vin kan phun sup sup mai bawk si. Pu Saphluia te at vang a ni ber in kan hria. Chawlh kar khatah vawi hnih sa kan dawng a, bawngdar pakhat hi mi zanga tan an rawn pe thin a, mahse an sap bawng a hrawl em thin vangin kawi tiat vel theuh hi kan chang thei thin ani. Sikret hi kar khatah bawm nga zel kan dawng bawk a.

Thla alo sik a, hrikhrah hi kan ngah ta em em mai a. Khualen khua, Aizawl-ah pawh sipai lam thiam ve thei lova khan angah zual bik a. A phulalen kawr chu a han hlip a, hrikpui khuang chawi hi vaimim fang tiat tiat hian an bawl tuk tuk zel mai a. Han hmehhlum sen chi ni hek lo, a han thing thawk thawk a, a vela hnahthel ro te chu a ri thawt thawt thei a ni.

Aizawl atanga lo kal tel ve, Gorkhali Jemadar hi kan nei a.Thawh tur a hre ve si lova. Sipai lam leh chibai buk dan te hi mi zirtir phet alo tum thin a. Zinga kan intlar hi min lamtir a, kan hnathawk tlai hawn veleh hnathawh na atangin min au khawm leha kan ning em em mai thin. Keini lah kan sual bawk. A han auva, kut lek dantur anga min zirtir ang lo hlir khan kan ti ta thina, mit siai chung hian kan ti ta thin a. A thin hi a ur em em thin ani. Kan lam zawh apianga dismiss a han tih hian, “Thi nghal rawh ,” tih hi a ri hman ziah thin a. Phun nuah nuah chung hian a haw tau nghawng nghawng thin a ni.

December ni 10 chuan vur alo sur a. Saruh mehna nawi hi a ang hle. A rei tawlh tawlha, a tam tial tial a. Ram zawng zawng chu a var ta hluk mai a. Zan pawh a thim thei ta lova. Laiking tlan se alang thei vek ang. Thlasik lai chuan ni hi a rei lo em em mai a. Kawl bulah hian rei lo te alo lang nual nual a, a tla leh mai thin a.

Kan meihawl rawh dan chu, thingtuai 3 kan phuna, thing hringin kan tun huala, lian pui, hlam 4 lai awhin kan tiang zawm zel a. Chhip zum tak, vanlai buk angin kan cheng mum a, lei kan bel hnan ta a, ni nga ral hnu ah kan ur sa kha kan la chhuak thin a, sai-ip 50 lai te kan thur chhuak thin a ni.

Trench Khur Lamah:

Chumi hmun atang chuan indona hmunah min tir leh ta a. German-hovin hma an rawn sawn a ni chek ang chu. Indona chu kan la hmu phak lova. Hnungtawlha tan khawhna tur ni awm tak hian trench khur kan lai ta mup mup mai a. Sap sipai leh labour- te nen thla chanve lai kan laih hnuin Dohleia pawl te khan min lo fin leh ta a. Dohleia pawl te nen chuan kan han in khel a. Kan pawl chu chaw khawp kham lo kan nih bawk avangin kan cher thuak hlawm mai a. Kan hneh lo nasa ta mai a. Kan bei a dawng khawp mai.

Zin Kawng Tawpna Chu:

Hriat lawk pawh awm lovin kan lo sul ho chu, ” naktuka hawn tur,” tih thu a lo awm ta a. Chumi zan meuh chu kan ngaihnawm nasa ta mai a. Thawmhnaw kan ngah nasa mai sia, ” eng hi nge ka hawn ang?” tiin kan insawnglai nasa ta mai a. ” Silchar leh Aizawl in kar ah i phur peih chuang lovang” tih te hi a ri ta nawk mai a. Kan haw tur hlim zauthau nen, kan in singsa tlaivar der ta mai a. Zingah chuan relah kan chuang ta. Kan val upa, kan veng a kan hotu ber chuan, “kan hawng tak tak ang maw? Khawi lam emaw te hi min pan pui leh mai ang e, ” a ti a. Kei chuan , hotu te thu sawi ka hria a, Larsap in hawng thu a ron pe a ni e,” tiin ka han phuah chawp leh ta zaih mai a. Mahse, ka dawtsawi fuh tum tak a lo nia. Nidanga mihring chuan na rel pangngai kha chu hliam leh damlo thiar nan an hmang a, bungraw rel ah kan chuang a. Marseilles khawpui pana kan han kal leh tak ah chuan America sipai te lo tel ve tum tan mek kum kha a ni a. Rel chung pawh nei lovah hian an lo thu khat tuarh hlawm mai a. An sipai hla an sa a, ral ram lam pan chuan an zai liam dual dual hlawm mai a. Kawng tluanin, chhun zan zawmin chutiang hlir mai chu kan tawk ta a. “An va tam tawh em em ve maw le aw!” kan ti leh ringawt thin a. Marseilles khawpui kan han thlen meuh chuan rel pawh in a lo thiar sen loh America sipai chu lawng lian pui pui bathlar ah hian an lo la faifuk tlep ta rut rut hlawm mai a. Kumpinu leh France chu an ngaih a ngam hle awm e. Marseilles khawpuiah chuan chawlhkar hnih lai kan cham a. Kan in nghak khawm a, India vai dang te leh Garo, Naga leh Khasi te nen chuan kan cham khawm vek a ni.

Chhimbial lam Thanghlianga leh Lianzama pawl mi sangkhat chu hnung berah an lo thleng a,”kan hawng dawn tih pawh kan hre miah lova, kan tlanchhia leh dawn a maw kan ti mai a, kan haw a lo ni reng mai” an rawn ti a. Kawng hran a lo haw an ni a, America sipai an tawh hnem zia chu an rawn hrilh fak ve a. Anni company hnih hi chu ral ram ah an tumtla a. Belguim ram lamah te, laipui kah phak thelh thelh na hmun ah te an thawk a, mut ngam mang loh zan te a tam ni in an sawi.

Marseilles Khawpui Nun:

Chutia khawpuia kanin nghah khawm lai chuan insualna leh vai ho nen a in tih buai zan hi a tam mai a. Mizo leh Naga hi a tu zawk tak huai ang maw? Tih hi a ni deuh bik a, nikhat chu Mizo leh Naga pa hi chaw chhumna thuk inchuhin an in- nghirngho deuh a. Chaw-bel chu an in nghentir a, an innam tawlhsak rap rap thin a, a tawpah chuan Naga pa chuan a chaw bel chu a dah lawk a, insual tur chuan a in lek phek ta a. An Naga insual danin hnung lamah a kut a dah a, ar insual dan ang hrima koki leh awma intauh tumin an in leng phek a, a mawng lam chu a in hem tir soh soh a, chutiang chuan an insual ang chu tih nak a lai in Mizo pa chuan a kianga thingrem phel, buhtleia siam sei deuh fe hi a lek a, Naga pa hnarkawnah tak mai chuan a hem tak chawrh maia, a kun thi ta pur pur mai a. An insual tum dan inang lo chu a nuihzathlak hle mai. Mizo nge nge chu huai lamah pawh kan huai deuh a ni.

Phalna lain Marseilles khawpui mawi tak chu kan fang a, kan kal lamah mumal lo taka kan paltlang kha engthawl takin kan fang ta a. Mahse kan at deuh a leiah thil pawimawh hmuh tul te kan hre lova. Nawhchizuar rual min lo hui sup sup te chu kan hmuh thiam zawng a ni mai. Chawlh kar hnih kan cham hnuin India ram panin kan kal chhuak ta a. (Hetah hian rek bung rih ila. A leh pekah India pana an haw kawng kan rawn chhuah leh ang. An haw lam chu Sapram meuha German Ral Runa zu kal tawh an ni bawk a, an chammm hle tawh a ni.)
*****************************************************************

NIMAHSELA, Book of the year meuha thlan tur chu zirtir nei tha leh thu tha phawk chhuak zo mai bakah literary concept nei tha; thu chheh leh tawngkam hrim hrim pawh inrem fuh tak a nih a ngaiin ka lo ring ve thin a (a ni thin reng bawk a). ‘Sihlipui’ hi Book of the year 2012-a an thlan hma khan ka lo chhiar tawh a. A thu ken chu a tha; mahse, tawngkam leh a thu han chheh kual vel danah erawh ka duhthu zawng a sam zan lo.

Sawi zel dawn chuan sawi tur hlir a ni tlat mai. Ka sawi tum tak zawk chu, tunlai mite (tunlai mi lote pawh) hian mi tih hriain lehkhabu te hi kan han ziak ve leh ngawt thin a (an beih hahna ka ngainep tihna ni lovin), a lawmawm rual rualin ka beisei erawh a pha lo hle thin (ka lo beisei sang lutuk zawk nge ni). 2012 chhung khan Mizo irawm chhuak lehkhabu 135 lai a chhuak hman a. Achievement ropui tak chu a ni. Amaherawhchu, kha’ng lehkhabu chhuak zozai te kha ‘ro tling’ leh ‘chhuan tlak’ a ni meuh em tih ka ngaihtuah thin. Mizote hi thil thiam zung zung leh ti ve mai thei hnam kan ni a. Hei tak hian kan ‘rilna’ leh ‘thûkna’ tur kawng a dal tlat thin. Mite’n an tih avang maia ti ve ni lovin ‘tuina’ avang zawka beih tak takna hi kan tlachham tial tial niin ka hmu ve a.

Lehkhabu ziah te hi tih namai a ni lo. Chuvang tak chuan ‘ro tling’ ziak chhuak thei ngei turin kan ziak mite ka cho duh a. Nasa lehzualin han bei fat fat teh se. ‘Ka thei ve tho alawm’ tih thuvawn paih ngamin ‘Ka tuina zawng tak a ni’ tih hian kan nun khalh zawk sela a va duhawm dawn em! Ka lawm e.

2. Ludwig Van Beethoven – Composer & Pianist
A violin tum thiam lo lutuk chu a Zirtirtu chuan beidawnthlâk a ti lutuk a, “Music lam leh hlaphuah kawnga beisei-bo a ni” a ti tawp. Chutih nâk alaiin, Beethoven chuan a ri hriatna a hloh zel a, a beng a ngawng hlen ta hial! Mahse, a kut-chhuak zinga ropui ber 4 te chu a Beng a ngawn hlen (completely deaf) hnu-a a siam (composed) an ni tlat!

3. Colonel Harland Sanders – Founder of KFC
Sanders chuan Kum 65 mi a nih-in a “Chicken Recipe, Kentucky Fried Chicken” siam hralh turin hmun hrang hrang 1000 chuangah a kal a, a hlawhchham. Kum engemaw zat a vahvaih-pui hnu, kum 75 mi a nih-in, a company din “Kentucky Fried Chicken” chu Dollar million 15-in an lei sak a, ram 120 ah dawr 18,000 chuang a nei tawh!

4. Walt Disney – Co-Founder Disneyland & Film Producer,
The Walt Disney Company (Disneyland) a din hma hian Walter Elias Disney chu a thawhna Newspaper Editor ațangin “idea a nei thlawt lo” tiin an bân a. Sum leh paiah vawi tam tak a tlachhia a, titi-ah chuan vawi 302 zet Company ten an hnawl an ti!

5. Sir Charles Spencer Chaplin – British Comic Actor & Filmmaker
Charlie Chaplin kha a naupan lai ațangin retheihna leh harsatna râpthlak tak takin a tuam a. Fahrah Enkawlna hmunah hial dah a ni! A chanchin ziaktu David Robinson phei chuan “khawvela tungchhova piang zinga rethei lutuk dinhmun ațanga hausa tak dinhmuna inhlangkai chanchin ngaihnawm leh rilru khawih ber a ni” a ti hial! Kum 1975 khan Knight Commander of the Most Excellent Order of the British Empire hlan a ni a. Kum 1962 khan University of Oxford leh University of Durham chuan Honorary Doctor of Letters an hlan hial!

6. Jack Canfield and Mark Victor Hansen – Chicken Soup for the Soul
Chicken Soup for the Soul lehkhabu an ziak (compiled) zawh khan Chhuahsak tura an ngenna chu New York-a Publishers 33 ten an hnawl a, California-a American Booksellers Association zinga 90 ten an hnawl bawk. New York Publishers phei chuan hmusit takin, “Nobody wants to read a book of short little stories” a tih sak! Atawpah, Health Communications Inc., chuan an chhuahsak ta a. Tunah chuan Ţawng hrang 31 laia lehlin niin, 53 Million Copies chuang zet an hralh tawh!

7. Elvis Presley – King of Rock & Roll
Kum 1954 khan, Jimmy Denny, Manager Grand Ole Opry chuan Elvis Aaron Presley chu rawih tlakah a ngai ngang lova, hmusit takin “Ka fapa, tih thiam leh tih theih dang engmah i nei lo ve, Truck khalh leh mai la, chu chu i tih theih leh thiam awmchhun a ni,” tiin a bân a. Mahse, Elvis Presley chu a beidawng duh mai lo. Tunah chuan King of Rock and Roll tih hiala koh a ni a, Zaithiam lâr ber (One of the most popular musicians of the 20th century) a ni ta hial!

8. Steven Spielberg – Film Director & Producer
Steven Allan Spielberg chu University of Southern California (school of theater & film and television)-a zir a dilna chu, amah-ah beisei tur awma an hriat loh avangin vawi 2 lai an hnawl a. Tunah chuan, khawvela film hmuhnawm ber ber-te (biggest movie blockbusters in history) chu a kut-chhuak an ni ta! Film Industry chuan, Lemchan Khawvela Steven Spielberg Hlutna hi Dollar 3.2 billion a ni e, an ti! Dt. 05.02.1994 khan, vawi 2 lai amah lo hnawltu University of Southern California chuan Honorary Doctor of Fine Arts in Chawimawina an hlan ta thung! TIME magazine chuan ‘100 Greatest People of the Century’ a ti hial!

9. Stephenie Meyer – Novelist & Producer (The Twilight Series) 
Tunlaia film lâr tak Twilight thawnthu ziaktu Stephenie Meyer chuan Publishers (literary agencies) 15 hnenah Chhuahsak turin a dil a. An zinga 9 chuan an hnawl sak hmiah a, 5 chuan Chhan (reply) tlakah pawh an ngai lo! An zinga 1, Jodi Reamer of Writers House chuan beisei sang vak lo chungin “chance” a pe a. Mak tak maiin, Twilight series 3 ziak turin Dollar 750,000 pek an tiam nghal ta mai! Kum 2010 ah chuan, Forbes chuan a Thuziak etc. ațanga Dollar 40 million a thawhchhuah tawh thu a chhuah!

10. Michael Jordan – American Professional Basketball Player
Michael Jordan hi mi tam tak chuan hlawhchham awmzia a hre lo emaw kan ti mai thei. Ama inpuanna ngei hi ngaithla teh ang, “Game 300 zetah ka chak lova, vawi 26 zet ka chunga mawhphurhna pawimawh lutuk innghatah ka hlawhchham chiang hle. Ka hun chhung khan vawi tam tak ka hlawhchham nawn ka hlawhchham nawn a. Khami avang tak khan ka hlawhtling ta a ni” a ti!

Never Ever Give Up Believing In Yourself  ;-) 

William Williamas-a hi kum 1887 tawp lam khan Welsh Methodist Foreign Mission tirhin Khasi ramah Missionary in a lokal a. A rual hian midang 7 tirh an ni bawk. Hetih hun lai hian Mizoram chu British awpna hnuaia awmin Mizo lal tam tak chu Sapho thuhnuaia inpe duh lovin an la sehhel hle a. Kum 1890 Sept. thlaah Mizo lal 6 intiamrualte chuan Aijal leh Changsil kulh an bei vak mai a, changsil kulh phei chu an la thlelh nghe nghe a. Chung lal hote chu manin Syhlet Jailah dah an ni a.

William Williams-a hi a thian Missionary dangte tlawhin Syhletah a va zin a, Jail an tlawh a, mitang thar Mizo lalte chan chin leh mi kawlhsen an nihnate chu a va hre chopchilh a. Hemi atang hian Mizote chu a vei em em a, a rilruah a thi thei lova, Lushai rama awmte tana remna kawng awm chhun chu Isua Chanchin Tha chauh niin a ring nghet tlat a. Zofate a veina hi a reh theih loh avangin kal ngei poh a duh a. Hemi thu hi Mission lama anhotute hnenah pawh lehkha thawnin a hrilh nghe nghe a.

Mizoram a buai zuallai a nih avangin Civil mi reng reng Zorama luh khap tlat a ni a. Silcharah kalin a rilru chu Silchar DC hnenah a hrilh a. Ani chuan a lo hriatthiampui hle a, Sipai ruala Mizoram a kal dan tur a lo ruahman sak ta a. Midang 3, Benjamin Aitken, Church of Scotland Upa te, Kashinath (Assamese) leh M.Khanai (Khasi leh Meitei thlah pawlh nia hriat) te nen kalin Dt 15.3.1891 ah Mualvum lawngkai an thleng a, ni 16.3.1891 ah Changsil Kulh an thleng leh a. Ni 20.3.1891 ah Sakawra kalin Aijal an thleng a, Aijalah hian ni 26 an cham a ni.

An cham chhung hian anmahnia kal hran phal a nih loh avangin leh Sipai venna hnuaia kal a ngaih thin avangin khawlai pawh an fang vak hman lo niawm tak a ni. Aijal kulha hnathawka sorkarin a chhawr Khasi, Naga leh Manipur hote chu ko khawmin Pathianniah Inkhawmna an buatsaih a. M.Khanai hian Manipur tawngin, Aitken-an English in, W.Williams-a hian Khasi tawngin Pathianthu an sawi a. (Hei hi ama ziak ngei a ni). Hei hi Mizorama Isua chanchin an sawi chhun chu a ni mai a. Hei bakah hian kuli lokalte hnenah Bible Milem an sem a, ‘Kan fate tan kan hawn sak ang’ tiin an lawm hle a ni tih poh a ziak.

Mizorama Chanchin Tha hrilh a tulna leh a vei em em na, Mission lama an hotute a hrilh hi an hotute pawhin ngaipawimawhin an lo bawhzui a. Welsh General Assembly 1892 ah thehluh leh pawm a lo ni ta a. Amaherawh chu a veitu ber William Williams-a hi vanduai thlak takin Typhoid natna avangin ni 21.4.1892 ah a hnathawhna hmunah hian a thi ta mai si a. Mission hotute pawhin ‘Lushai-a kal ngei tum kha a nia sin maw le’ tiin pawi an tih thu an ziak.

VAN SEN- Hetah hian chhum dum leh chhum senkarah khian malsawmtu awmin an ngai a ni ber a, chu chu an bia a , arpa-hluisen an hmang thin. Tuium hunna chung ditipah a sa serh chu an pe thin.

HNUAIPUI- Hei hi in hmun leh a velleh a hnuai lama lei thuahthip kara mi, lei thuah tina awm hnena malsawmna dilna a ni leh a. Lei hi thuah sawm thleng awmin an ring a, thuah tina mi malsawmtu awm kha an bia a ni. A biak nan hian vawkpui no nei tawh ngei an hmang thin a ni. Dawino chhuinaah chuan a tawp ber leh ahautak ber a mi. Vawk chu kawmchar thlang lam kil ban bulah kher an talh a, a serh zawng zawng leh a lu chu thûk takah phum bovin a sa chu ni thum chhunga ei zawh ngei tur a ni a, an ei zawh loh chuan paih hmiah mai tur a ni.

Heng Dawino chhuinaa an biakte bakah hian Khuangchawi thlenga an sakhaw kawngkal indawt chhova an biak thin Pathian chu han chhui chho leh ta ila, heng kan han tarlan turte an tih dante nen kan hriat theih ang angin hansawi diah diah ila.

SEDAWI CHHUN- Luseiin Sedawi chhun an hman hian sepa an talh a, chu chu in lama thangchhuahnatur sakhaw-kawngkal rahbi pathumna a ni a; hetah hian an setalh chu Khua pual ani a. Sa pual atan pawh vawkpa lian chu an talh leh tho a ni. Tichuan Sa leh Khua chu hetah hian an be kawp tihna a nih chu. Ralte lam pawhin Sedawi hi Khawzîm Pathian an biakna niin a pualin sial an talh a. Sa pualin vawk an talh ve bawk a ni. Tin, K. Zawla sawi danin Pawih hnam pawhin Sedawi hi anhmang ve leh bawk a ni. Chutiangin Hmar Thiak chi pawhinSedawi hi an hmang ve bawk a, anni tan chuan Thangchhuahna tura an sakhaw kawngkal rahbi pahnihna a ni.

PAWLSAWM- Hei hi Hmar Thiak chiho Thangchhuahna tura sakhaw rahbi pathumna a ni a, hetah hian sechal pakhat leh vawkpa pakhat leh kelchal pakhat an talh a ni. Hei hi Chunga Pathian an biakna niin a lang ber a ni. An biak tak hi sawi chian a ni lo.

SEKHUANG- He mi zawhah hian Lusei chuan Sekhuang an hmang leh a, an se talh chu Khua pual, Khua biakna a ni leh a, chu mi rualchuan Sa biakna tur vawkpa an talh leh bawk a ni. Sepa ki hmawr hawng an talh avangin “Khuang kan rual e” an ti a; chu mi awmzia chu “Sekhuan nan pawh a tlâk tawh” tihna a ni. A then chuan Seluphan bula an dah talhkhuang a ken tel avanga “Sekhuang” tih niin an sawi bawk.

SECHAL HMAITUAK CHHUN- Hei hi Hmar Thiak chi tan an sakhaw kawngkal rahbi chhawng lina a nia, hetah hian sechal pahnih leh vawkpa pakhat an talh a, chu chu Chunga Pathian biakna a ni. Pawlsawm dawta rahbi kai lehna chu a ni nghal bawk.

KHUANGLAI CHHIN HAWN- Hetah hian sepa mal an talh a, Sedawi chhun ang chiah a ni leh a, sechal hmaituak chhun tlipna a nideuh ber mai. Hei hi Hmar Thiak hnam ho in lama thangchhuahna tura an sakhaw kawngkal rahbi puitling anga chhiar chu a ni chiah lova, sechal hmaituak chhuntlina atan an hman a ni ber zawk a ni.

BOIH- V.Lalchhawna ziak dan atanga Pawih(Lai) sakhaw kawngkal rahbi indawt danah chuan Boih an tih hi a chhawng ngana a ni tawh a, se talh vawi hnihna a ni bawk a, Khuangchawi tluka rit leh hautak a ni ta a ni. Boih laia an thil tih zawng zawng kha Khuangchawiah hian an chhawm chho vek a, chu bak chu thil tam tak an belhchhah tawh lo a ni. Pawihho ngaihdanah chuan Khuangchawi chu dam rei nghah thil leh mi chak zualte kawng a niin Boih hi Khuangchawi ve thei lote tan chuan Khuangchawi tlukah an ruat tawh a, an ngai ropui hle a ni. An ran talh reng reng hi anni lamah hi chuan Khawzîng Pathian biakna vek a ni mai e.

KHUANGCHAWI- Hei hi Lusei danah chuan in lama thangchhuahna tura an sakhaw kawngkal rahbi pangana leh a tawp berna a nih bakah an se talh pathumna a ni bawk. Sepachal pahnih an talh a, chu chu Khua biakna pual ani a, sepui pakhat chu tlangphal sa(ruai) atan an talh a; tin, vawkpalian pakhat leh vawkpa dang têdeuh an talh tel leh bawk a. Vawkpa lian zawk chu Sabiakna puala an talh a ni a,vawkpa te zawk chu Chunga Pathian pual bika an talh a ni.
Pawih hnam chuan Khuangchawi hi ‘Tlaihrahden’ an ti a, ziaktupakhat sawi dan chuan in lama thangchhuah tura an sakhaw kawngkal rahbi chhawng thumna leh tawp ber a ni a; sial pathum leh vawkpa pakhat an talh a. Ziak dang pakhatah thung chuan rahbichhawng ruknaleh a tawpna ber niin, an se talh vawi thumma a ni a, Khuang vawi hnih chawi angin ‘Lawngtuk’ an tih hi an hmang lehniin a sawi thung a ni. He Tlaihrahden hi a tlip nan sial an talleh a,’Selulawk’ ti lovin ‘Sekhawzim’ an ti.
Khuangchawi hi Hmar Thiak hnamah chuan Thang chhuahna tura se talh vawi ngana niin, an sakhaw kawngkal rahbi parukna leh a tawpna ber a ni bawk a ni. Sechal hmaituak leh tlangphal sepui pakhat talh a ni thin a, Sepa chal pahnih leh sepui pakhat an talh tihna a nih chu.