Mizo Thuhlaril Hmasawn Dan Part-I

September 17th, 2011 12:30 am by Tluanga Chawngthu

Thuhlaril (Literature) tih hi a tobul kan chhûi chuan Latin tawnga ‘littera’(lehkhathawn) atanga lo chhuak a ni a. Chuta tang chuan ‘literatus’ a lo piang a, chu chu lehkha thiam, lehkha lama hriatna nei tihna a ni. ‘Litteratura’ a lo piang leh a, chu chuan hawrawp hmanga thuziak leh tawng dik zirna tih lam a rawn hawi ta a. French tawnga thumal pakhat, thuziak awmze nei an sawina tawngkam tho ‘litteture’ tih nen hmer zawmin Sap tawng(English) thumal thar ‘Literature’ hi kum zabi 14-na atang khan an lo hmang tan ta a. Awmze puitling neia an hman tak phei chu kum zabi 19-na atang chauh khan a ni thung.

Thuhlaril hi kawng hnihin a sawifiah theih a: Eng thu pawh ziak awm reng reng, a ziak dan leh a chhung thu awmdan pawh thlei dang chuang lovin, eng chanchin leh eng chungchang emaw leh eng thil thil emaw pawh ziaka dah tawh phawt chu thuhlaril tiin a sawi theih a. A sawifiahna awmze ril leh pawimawh zawk erawh chu: Mihring rilru leh ngaihtuahna, lunglen zawng leh vei zawng thu eng pawh, hringnun nena inlaichinna nei, awmze kumhlun nei tura mawi taka thuziak hi a ni.

Mizo Thuhlaril tobul leh hmasâwn dan kan thlirna turah hian ziaka vawnthat anih atang chauhvin kan chhui dawn a. Kan thuhlaril intan chhoh hun hi a la rei loh avangin thuhlaril zethuang lian pui pui pathum- Chhamhla(Poetry), Lemchan(Drama) leh Thutluang(Prose) te hi a mal mala thliar hran a harsat avangin a hun lai mil tâwk zelin kan thlir zâwk dawn a ni.

HUN HMATAWNG : BAWRHSAP HUNLAI(1860-1894):

Mizo Thuhlaril(Mizo Literature) hi kum 1870 vel atangin a intan tiin a ngaih theih ang. A chhan chu Kum 1874-ah Thangliana(Thomas Herbert Lewin) chuan lehkhabu pakhat ‘Progressive Colloquial Exercises In The Lushai Dialect’ a lo siam a. He lehkhabu a siam hma hian Mizo chanchin eng eng emaw a thailan tawhna lehkhabu pahnih a tichhuak tawh bawk. Lushai tawng bu a siam hi Mizo tawng ziakna lehkhabu hmasa ber a ni.

Colloquial Exercises bu ah hian Mizo tawng thumal tam tak Sap tawngin a letling a. Mizo thawnthu pathum: Chemtatrawta, Lalruanga leh Kungawrhi te thawnthu leh a hrilhfiahna a ziak vek bawk. Thangliana’n Mizo tawng A AW B kan neih hma kum 25 vela tuna kan hawrawp ang(Hunterian system) a sipel leh ziak dan alo hmang thiam leh a lo ziak hi a makin a ropui hle a. Mizo thuhlarila mi hmasa ber leh hmahruaitu chhuanawm tak a ni. He lehkhabu a Kungawrhi chanchin a sawi tan dan hlawm khat chauh hi han tarlang ila:

Apa chu nopui aneiloh : klangra hnang a-hlaia a-kut hling atschuna, ahling chu nowte-a atchang-ta. Chutichuan nowte apieng-ta nu a neiloh a-hminga chuan Kungori anti. Bu-tun mul khat tey an-ei-tira, bu-fang khat te an-ei-tira, alien deo-deo-vey. Chutichuan kum hnih kum tum ani chuan nula atling-ta; ahmel ahta dzit; chutichuan an-khua ro-htar-tey ni-nei an-tum a; apa-in aphal loh. Chutichuan Kei-mi ro-htar a-hniak a fun-a arapu arepa : chutichuan Kungori adom-loh-ta.

Nambar(Number) chhiar dan pawh hetiang hian a lo siam a: Pakat, Pahnit, Patum, Pali, Pa-nga tiin. Chubakah, thumal- kut(hand), Hnar(nose), Mit(eye), Beng(ear), Lu(head), Lei(tongue), Pum(belly), Mei(fire), Tui(water), Ni(sun), Lei(earth), Tla(moon), Lam(road) te leh tlema kan herrem tak Nghah(fish), Tshum(hair), Fawb(to kiss), Dzu(beer), Dor(bazar) leh thumal dang tam tak a lo ziak khawm teuh a. Mizo tawng thumal chu Sap tawngin a let zel bawk a. Chutiang chuan thumal sanghnih chuang a ziak a, a lehkhabu ah hian a lo vawng tha khiau a ni.

Kumpinu Sawrkar(British Sorkar) hnuaia thawk Sap dang- Sir George Campbell te, G.H.Damant te, C.A.Soppitt te, H.R.Browne te, R.G.Woodthorpe te, A.O.Chamber te, A.S.Reid leh mi hmasa dang Brojo Nath Saha te nen tangrualin, Mizo tawng leh Mizo hnam chanchin an lo zir a. Mizo thuhlaril chanchina hun hmasa lam Kumpinu Sap hun laia mi tangkai tak takte an lo ni ta a ni. Anni ho zingah hian Thangliana hi a puipa ber a ni a. Ram inrelbawlna lam chauhva Pasaltha a ni lo va, khawvel finna leh thiamnaah pawh mihrang, hriatna Pasaltha nih tling tak a ni. Sawrkar hnathawka lokal ni mah se, Thangliana hi Mizo tawng leh thuhlaril chhui leh zirtute zawng zawng tan khawnvar hmasa ber a ni reng tawh dawn a ni.

HUN HMASA : ZOSAP HUNLAI(1894-1920):

Kum 1894, January ni 11-ah Zosap pahnih Pu Buanga(Rev.J.H.Lorrain) leh Sap Upa(Rev.F.W.Savidge)-te chu chanchintha hril turin Mizoramah an rawn chhuak a. An thiltih hmasak ber chu a ram mite tawng hmelhriat leh an hman tur hawrawp thubul siam sak a ni. Thla hnih leh a chanve chhungin Mizo hawrawp(Alphabet) chu an siam zo ta a, hawrawp hmasa chu hetiang hian rem a ni:

AW A B D E F G H I J(chei) K L M N O P R S T |(thraw) U V Z CH

Kum 1894, April ni-1 ah Mizorama Sikul hmasa ber chu Bawlhmunah hawn a ni a, zir hmasa berte hi Pa Thangphunga(Chaltlang lal) leh Pu M.Suaka(Durtlang lal) te an ni a; kar khat hnu velah Pu Khamliana(Lungleng lal) a rawn tel ve leh a. Kar khat vel an han zirho hnuah kal hnuhnung ber Khamliana chuan ziak leh chhiar a thiam chho ta mai a. Mizo zinga lehkha ziak leh chhiar thiam hmasa ber a lo ni ta a ni. A khua Lungleng atangin Zosapte chu lehkha a thawn a. Kum 1897-ah Kumpinu(United Kingdom/British) Lal ber hnenah lehkha a thawn bawk.

Pu Thangphunga leh Pu M.Suaka te pawh hian lehkha ziak leh chhiar chu an thiam chho thuai a. Anni pahnih leh Pu Khamlianate hi Zosapte tan an tangkai zui hle a. Baibul(Bible) an lehlin laiin Zosapte puitu ber an ni.

Zosap Missionary pahnih Pu Buanga leh Sap Upate’n hawrawp an siam hnu chuan Mizo thuhlaril chuan kawng thar a zawh tan ta a. Zofate zingah lehkha ziak leh chhiar thiam an lo pung ve zel bawk a. Kristianna avangin Mizote rilru puthmang pawh a inthlak danglam hret hret a. Kum 1896, October ni 22-ah Zosapte’n lehkhabu an siam hmasak ber ‘Mizo Zir Tir Bu’ chu an siam zo va. Hei hi kum 1901-ah chhut nawn leh niin phek 27 a chhah a ni. He lehkhabu hi Pathian thu leh Kristian nun kaihhruaina tur thu tha tarlanna a ni.

Zosap hmasa pahnihte thiltih pawimawh tak chu Baibul lehlin hi a ni. Kum 1895, August ni 21 atangin Chanchin |ha Luka ziak an letling tan a. Chumi hnuah Chanchin Tha Johana ziak an letling leh a. Heng lehkhabu lehlinte hi kum 1898-ah British&Foreign Bible Society, London-ah chhut a ni a. Mizo tawng hlanga ziak lehkhabu tia chhal ngam chhuah hmasak ber a ni.

LUKA leh JOHANA ziak hi TIRKOTE THIL TI(Tirhkohte Thiltih) lehlinin a zui nghal a. Kum 1899-ah London-ah bawk chhut tir leh a ni a. Chutichuan, Thuthlung Thar bua mi lehkhabu hrang hrangte chu lehlin a ni ta zel a, hetiangin: Korinth khatna(November,1904), Matthaia & Marka(1906), Korinth I&II(1907), Efesi, Kolossa, Filipi, Filemona, Galatia(1907), Rom(1909), Hebrai(1910), Thupuan(1911), Timothea I&II(1914), Jakoba(1914), Juda & Tita(1915) leh Thessalonika I&II(1916)-a chhu lehin, Thuthlung Thar bu pum chu kum 1916 khan chhut chhuah a lo ni ta a ni.

Thuthlung Hlui pawh lehlin a ni ve zel a. Jona bu chu 1912-ah chhut a ni a. Daniela(1915), Genesis(1928), Sam(1929)-ah chhut a ni. Thuthlung Thar kha ennawn leh nghal a ni a. Kum 1921-a ennawn tanin kum 1924-ah chhut nawn a ni leh a. Welsh leh Baptist Zosapte chuan nasa takin an thawk zel a. Mizo Pastor pahnih pathumin an lo letling thiam ve tawh bawk a. Tichuan, Baibul bu pum chu kum 1959, September ni 6-ah Pu R.W.Phillip chuan a tlangzarh ta a ni.

Pu Buanga leh Sap Upa hian Mizo Thuhlaril innghahna lung an phum tha hle a. Baibul an letling a, Pathian thu lam ziakna lehkhabu chi hrang hrang an letling bawk a. Chung zinga langsar zualte chu- ISUA CHANCHIN(1905), ISUA HNENAH LO KAL RAWH(1905-1906), THU IN-CHHANG(1908) te leh, Sap Upa leh Pastor Challianate kutchhuak- PATHIAN ROBAWM, PASTOR NUPUI, PATHIAN LEHKHABU CHANCHIN(1909) te leh Pu Buanga lehkhabu siam THE LUSHAI GRAMMAR AND DICTIONARY(1898) leh DICTIONARY OF THE LUSHAI(1940) te phei hi chuan Mizo tawng leh thuhlahril hmasawnna rahbi an tuk nasa êm êm a ni.

Zosap hmatawng pahnih rawn thlaka Mizorama Kohhran ban rawn phuntu Zosaphluia(Rev.D.E.Jones) leh Zosapthara(Rev.Edwin Rowlands) te hian tisa leh thlarau thilah Mizote min dawmk^ng nasa hle a. Zosaphluia hi kum 1897-a lo chhuak, kum 1926 thlenga rawngbawl a ni a. Zosapthara erawh chu kum 1898-ah a lo chhuak a, kum 1908 thleng emaw chauh a awm thung. Anni pahnih inkawp hian Mizoram chhim leh hmar an hrut rual tha hle a. Chanchin |ha engah Kohhran bul tan puiin Pathian thu te, Lehkha zirna lam te, Rimawi lam leh Thuhlaril lam te nen hmasawnna kawng an zawhpui nasa em em a ni.

Baibul lehlin hna an rawn thawk chhunzawm zel a. Matthaia, Marka, Efesi, Kolossa, Filipi, Eklisia, Felemona, Galatia, Hebrai, Korinth, Inlarna(Thupuan) te an letling a, a tahtawlin an chhu a, an chhuah zel a. Lehlin hmasate an letling tha nual bawk a. Sikul Zirlaibu lam an siam nasa hle bawk. Chhhiarkawp bu te, Zirtan bu te, Zirtirh bu thar te, Thu-ro-bu te, Bu-lai I&II, Hmabu leh Sap tawng zirna bu chi hrang hrang te, Hriselna bu leh lehkhabu dang an siam zel a. Mizo tawng hmasawn zelna rahbi tangkai tak a ni.

Thu lam ang bawkin hla lamah pawh an thawh hlawk hle. Hla phuah leh lehlin thiam tak an ni a, tuna Kristian Hla Bu hman laiah pawh hian Zosaphluia hla sawmli(40) leh Zosapthara hla sawmriat leh pathum(83) lai a la chuang a ni. Zosapthara phei hi chuan Pathian chawimawina hla bakah Mizo hnam hla a phuah nual a; kum 1903 khan Mizo fuihna hla tha tak mai-
Mizo kan ni lawm ilangin,
Kan hnam thatna thu zawng zelin,
Thil tha-in kan ram ti-mawi-in,
Mizo lawm teh u.

tiin a phuah a. Mizo nula leh tlangvalte kawng dik zawka thil thaa thang lian turin a fuih a ni ber mai. Ka nausenin tunge mi kawl tih a phuah bawk. Chu hlaah chuan-
Ka dam lo va, a tlaivar a,
Ka tap a, min lo chawi mu thin,
Hah takin, chak lo chung pawhin,
Ka nu, ka nu duhtak chu.

tiin mihring nun hlimthla chu a lo hailang tha hle a ni.

Zosapte hla phuah leh lehlinte hian Mizo tawng kalhmang dik tak an zawm lohna lai chin awm mah se la, Mizo hlaah ri inpawl leh in ang tlangpui(Rhyme Scheme) an rawn ti chhuak a. Solfa leh hla kalhmang te, rimawi leh hla thu hman dan thlengin kawng an rawn sat eng a. |awng zir chawp chung sia hetiang an ti thei hi an ngaihsan awm hle a ni.

Kum 1899-ah Kristian Hla Bu hmasa ber, Pathian fakna hla 18 chuanna, kutphah tiat leka hlai, phek 36-a chhah chu Kawpi(Copy) 500 lai siam a ni a. Hla 18 zinga 7 hi Sap Upa leh Pu Buangate hla a ni a, a dang 7 te hi Rajbahadur(Khasi) hla a ni a, a dang 4 hi Zosaphluia hla lehlinte leh siamte a ni. Heng hla 18 te hi a tlar hmasa berte chu:
1. Isua vana a om a
2. Khawvela kan om chhung zong
3. Tuna ka oi ka oi ang e
4. Enge sual tifai thei ang?
5. Thonthu hlui min hrilh roh
6. Isu ! beram vengtu angin
7. Isu Tidama khawvela a haw
8. Tunlai Setana’n min thlem fo vang
9. Ka naopang hotei englo ri’ shuh u
10. Pathian thu hril tur
11. Engatinge Isua
12. Ram pakhat nuamtak a om e
13. Isua khawvel entu
14. Isua Krista Tidamtu
15. Aw, Pathian! Nang Lal-ber i ni
16. Isua hnena i om ang u!
17. Isu ! Isu ! Nangma chovin
18. Tlang thim chhak lam kei ka en ang

Kristian Hla Bu hi a thang chak hle a. Chhut nawn leh hla thun luh belh zel a ni a. Chhut hnuhnun ber kum 2005-ah chuan hla 600 lai dah luh a ni.

Kum 1898-1899 lai bawr vel hian hla mai bakah chanchinbu Mizo Chanchin Laishuih a lo chhuak a. Sawrkar pisa leh thingthlang khuaah te sem darh a ni a, chanchin in hriat pawhna tha tak a ni. Mizo lalte Khulkhut(Kolkatta) zin thu pawh a in ziak a, a bengvarthlak hle. He chanchinbu hi Mizorama chanchinbu hmasa ber a ni a, vawi engzat nge tih chhuah a ni tih erawh hriat theih a ni tawh lo. Kum 1898 khan vawi thum chhuah a ni a, a vawi li-na chu Kum 1899, January thla khan a chhuak leh a ni. A tirah chuan kutziaka bul tan a ni a, a hnuah erawh chuan khawlchhutna hman a ni a, a kawpi pawh a chhuak tam hret a ni awm e.

Mizo Chanchin Laishuih hnuah hian thlakip chhuak Chanchinbu hmasa ber Mizo Leh Vai Chanchin Lehkhabu a lo chhuak a. Khawla chhut ngat a ni. A enkawltu chu Tarmita(Major J.Shakespear) a ni a, phek 14 lai a chhah a ni. Kum 1911-1936 thleng chu Makthanga enkawl a ni a, Mizo zinga chanchinbu enkawltu pangngai(Editor) hmasa ber a ni awm e. Chumi hnuah Lalkailuia leh Sainghingate’n Kum 1937 atanga kum 1941 thleng an enkawl ve leh a. Chanchinbu dang tha tak tak a lo awm tawh bawk a, chumi hnu chuan he chanchinbu hi a tawp ve ta a ni.

Welsh Mission bul tumin kum 1911, October thla atangin tlakip chhuak chanchinbu tha tak Krista Tlangau chu a lo chhuak a. A enkawltu hmasa ber chu R.Dala a ni. Kum 1914-ah a bu hming chu thlakin Kristian Tlangau tih a ni ta a. He chanchinbu hi chawl hauh lovin tun thlengin a la chhuak a. Mizo thuhlaril hmasawn zel nana hmanraw tangkai leh thawh hlawk tak a ni. Chatlak awm miah lo va a chhuak thei ringawt pawh hian kawngro a su nasa em em a. Hun harsat lai leh hun hlimawm lai pawhin thuziak hmangin Mizoram dung leh vang a hrut kual a, Kohhran pakhat thlazar hnuaia chhuak ni mah se, a thu leh hla a nungin chanchin tha puan darh nan a tangkai em em a ni.

Similar Posts:

Recent Posts:

12 Responses to “Mizo Thuhlaril Hmasawn Dan Part-I”

  1. 1
    sisen Says:

    Post tha tak a ni :P

    Report this comment

  2. 2
    bk Says:

    A thrat hmel hle mai a…. Chhiar ila mu ang… :-P

    Report this comment

  3. 3
    sheldon170 Says:

    @sisen, i chhiar miah loh kha :-D

    Report this comment

  4. 4
    lr hlonchhing Says:

    12:45 a.m, mu tawh teh ang. La chhiar ang naktukah.

    Report this comment

  5. 5
    tvarte Says:

    part – II chu ka ti ve mai dawn maw ni le…tha viau e….

    Report this comment

  6. 6
    covenanter Says:

    Ava tha kher em ve aw. Kan history ah hian Th Lewin hi ngaihthah a ni fo a, missionary kan sawilan duh vang te pawh a ni ang e, a hnathawh hi Missionary ho khan an chhawr nasa ve tho a nia. Ka nu ka nu duhtak chuan… tih hi a hrechhuak kan awm mial lo maw le

    Report this comment

  7. 7
    rohlupuia chalrang Says:

    Atha khermai he post chu.. OT lawk. Zanin hian kan khaw tlangval kum26 mi in chatuan ramah min kalsana, khawhar chhugte leh YMA nula leh tlangval tlawmngai te u, mutthilhsan inhar kher mai..

    Report this comment

  8. 8
    rohlupuia chalrang Says:

    Atha khermai he post chu.. OT lawk. Zanin hian kan khaw tlangval kum26 mi in chatuan ramah min kalsana, khawhar chhugte leh YMA nula leh tlangval tlawmngai te u, mutthilhsan inhar kher mai..

    Report this comment

  9. 9
    Chhuaklinga Says:

    A sei kher mai, post tha rem rem hle mai, thurotling a nih hi hei zet chu.

    ot ..vawin chu week end a nia, ruah a sur duh bawk a, Dzu (beer) in mai mai teh ang. (B) :P

    Report this comment

  10. 10
    chhangteval Says:

    Nakina chhiar ah save ang, post tha tak a nih ka ring (Y) :-)

    Report this comment

  11. 11
    Ignatia (33-115 AD) Says:

    Post ka ngaihhlut takte zing ami a ni! Ka save nghal bawk e. Hmana kan Pu Tluanga kha ini em ang chu maw…

    Tha ka ti hle mai! (Y)

    Report this comment

  12. 12
    LiveNletLive Says:

    hei cu post tha tak a nih hi maw le.. dahthat keuh chi nih hi.. hehe!!

    Report this comment

Leave a Reply

You must be logged in to post a comment.